जब काठको हत्थाले बुनेको पहिचान जोगाउन युवा उभिएका छन्

पाटनको साँघुरो गल्ली, बसन्तपुरको चहलपहल र भक्तपुरको पुरानो बस्ती—यी ठाउँहरूमा कुनै बेला काठ खोप्ने हत्थाको मधुर आवाज गुञ्जिन्थ्यो। बिहानदेखि साँझसम्म काठमिस्त्रीहरूको हातमा काठले आकार लिन्थ्यो, जहाँ हरेक टुक्रामा कला, संस्कृति र इतिहास जीवन्त हुन्थ्यो। तर आज, ती गल्लीहरूमा सुनसान छाएको छ। काठ खोप्ने आवाज बिरलै सुनिन्छ। पुराना कारीगरहरू बूढा भइसके, र नयाँ पुस्ता यो कला छोडेर आधुनिक पेशाको खोजीमा भौँतारिएको छ। यस्तो बेलामा, सजन गोविन्द जोशी र प्रशन्न श्रेष्ठजस्ता युवाहरूले यो हराउँदै गरेको हस्तकलालाई जोगाउन आफ्नो जीवन समर्पित गरेका छन्। उनीहरूको कथा केवल काठ र हत्थाको कथा होइन—यो त नेपालको सांस्कृतिक पहिचान जोगाउने सङ्घर्षको कथा हो।

काठमाडौं उपत्यकाका गल्लीहरूमा कुनै समय काठको हत्था र छिनोको संनादले जीवन्तता थप्थ्यो। मन्दिर, चैत्य, ढोकाहरूमा बारीक कुँदाइका काठका कलाकृतिहरूले नेपालको सांस्कृतिक समृद्धिको कथा भन्थे। तर, समयसँगै यो कला लोप हुँदैछ। पुराना कारीगरहरूले आफ्नो सीप नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्न नसक्दा, र नयाँ पुस्ताले यो पेशालाई समयको मागअनुसार अँगाल्न नसक्दा, हस्तकला सङ्कटमा परेको छ। समाजले यो पेशालाई सम्मानको दृष्टिकोणले कम हेरेको र बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न नसकेको यथार्थले यो कला अझ कमजोर बनेको छ।

यस्तो सङ्कटको बीचमा सजन र प्रशन्नले आफ्नो सानो व्यवसाय ‘कयो क्रिएटिभस्’ मार्फत हस्तकलालाई नयाँ जीवन दिने प्रयास गरिरहेका छन्। काठमाडौंका कर्पोरेट कम्पनीहरू, व्यक्तिगत ग्राहकहरू र उपहार खोज्नेहरूले उनीहरूका बारीक कुँदाइ गरिएका काठका सामग्रीहरू रुचाउन थालेका छन्। तर, यो यात्रा चुनौतीपूर्ण छ। “हाम्रो बाजेको पुस्तादेखि यो कला चलिरहेको थियो,” प्रशन्न भन्छन्, “तर अघिल्लो पुस्ताले मार्केटिङ र ब्राण्डिङमा ध्यान दिएन। त्यसैले नयाँ पुस्ताले यो पेशालाई अँगाल्न चाहेन।”

आजको पुस्ता स्मार्टफोन, कम्प्युटर र सजिलो जीवनशैलीतर्फ आकर्षित छ। हातले मेहनत गर्ने, समय र धैर्य माग्ने हस्तकलालाई सिक्न धेरैलाई रुचि छैन। परिवारहरू पनि आफ्ना सन्तानलाई ‘स्थिर’ र ‘आधुनिक’ जागिरतर्फ धकेल्छन्। सजन भन्छन्, “मेरा बुबा–बाजेले मलाई जागिर खोज्न दबाब दिनुभयो, तर मेरो मन त यो कलामा थियो। यो मेरो पहिचान हो।” प्रशन्न थप्छन्, “हामीलाई परिवारले त दबाब दिँदैन, तर समाजले यो पेशालाई ‘फेन्सी जागिर’को रूपमा सम्मान गरेन। त्यसैले धेरैले यो कला छोडे।”

यो केवल व्यक्तिगत कथा होइन। यो त समग्र नेपाली हस्तकलाको सङ्कटको कथा हो। समाजले कारीगरहरूलाई उचित सम्मान नदिँदा र बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्दा यो पेशा पछाडि परेको छ।

हस्तकला केवल कला होइन, यो नेपालको सांस्कृतिक पहिचानको आधार हो। प्रशन्न भावुक हुँदै भन्छन्, “मन्दिर भएन भने पूजा कहाँ गर्ने? मन्दिर बनाउन सीप जोगाउनु जरूरी छ।” काठमाडौंका मन्दिरहरू, चैत्यहरू र पुराना सम्पदाहरूमा कुँदिएका बारीक काठका कला नेपाली संस्कृतिको गहना हुन्। तर, यी सम्पदाहरू मर्मत नपाएर जीर्ण बन्दैछन्। मर्मत गर्ने कारीगरहरूको सङ्ख्या दिनदिनै घट्दैछ। सजन र प्रशन्नजस्ता युवाहरू यो सङ्कटलाई बुझेर आफ्नो जिम्मेवारी सम्झन्छन्।

‘कयो क्रिएटिभस्’ मार्फत उनीहरूले सामाजिक सञ्जाल र डिजिटल प्लेटफर्मको प्रयोग गरेर आफ्ना उत्पादनहरू विश्वभर पुर्‍याइरहेका छन्। इन्स्टाग्राम, फेसबुक र वेबसाइटमार्फत उनीहरूले आफ्ना काठका हस्तकलालाई नयाँ पुस्तासम्म पुर्‍याएका छन्। “हामीले प्रविधिको प्रयोग गरेर यो कला जीवित राख्न खोजिरहेका छौँ,” सजन भन्छन्। “यो हाम्रो संस्कृतिको कथा हो, र हामीले यसलाई विश्वसामु पुर्‍याउनुपर्छ।”

जब विदेश पलायनको लहरले धेरै युवालाई बाहिरी मुलुकतर्फ डोर्‍याइरहेको छ, सजन र प्रशन्न आफ्नो माटो छोड्न चाहँदैनन्। “विदेश जान सजिलो छ,” सजन भन्छन्, “तर हामीले हाम्रो माटो र संस्कृतिलाई जोगाउनैपर्छ।” यो भावनाले उनीहरूलाई काठको हत्थासँग जोडिराखेको छ। उनीहरूको सपना केवल आफ्नो व्यवसाय विस्तार गर्नु होइन, बरु नेपालको हस्तकलालाई विश्वभर चिनाउनु र नयाँ पुस्तालाई यो कला सिकाउनु हो।

सजन र प्रशन्नको यात्रा सजिलो छैन। बजारमा प्रतिस्पर्धा, समाजको उपेक्षा र आर्थिक सङ्कटजस्ता चुनौतीहरू छन्। तर उनीहरूको मनमा ठूलो आशा छ—नेपालको हस्तकला जीवित रहोस्, नयाँ पुस्ताले यसलाई अपनाओस्, र यसको महत्व बुझोस्। “यदि हामीले अहिले सहयोग र प्रोत्साहन पायौँ भने यो कला अझ फुल्नेछ,” उनीहरू भन्छन्।

यो कथा सजन र प्रशन्नको मात्र होइन। यो त हरेक ती नेपाली युवाको कथा हो, जो आफ्नो संस्कृति र पहिचान जोगाउन कठिन बाटोमा हिँडिरहेका छन्। ती सुनसान गल्लीहरूमा फेरि काठ खोप्ने आवाज गुञ्जियोस्, र नेपालको हस्तकलाले विश्वभर आफ्नो पहिचान बनाओस् यो उनीहरूको सपना हो, र यो सपना साकार हुन सक्छ, यदि हामी सबैले यो कला र कारीगरहरूलाई साथ दियौँ भने।